Reisverhalen – de reis herwaarderen

Lerzing van Arjen Barel op het VertelEvent 2020

Nodig nooit iemand uit die geen verhalenverteller is om op een vertellersdag te spreken! Het vertelniveau van de verhalen die ik in deze inleiding zal gebruiken, zal beschamend zijn, zeker wanneer ze voor een publiek van groten worden verteld.

Maar ik heb een verhaal te vertellen. Een hedendaags verhaal dat Europa al enkele jaren, misschien wel langer, obsedeert. Een verhaal dat ik in een historisch en literair perspectief zal plaatsen, ook om het belang ervan te onderstrepen.

Maar laat ik beginnen met het voorstellen van mezelf en mijn beroep, want het zou veel dingen kunnen verduidelijken die ik zal delen.

Ik ben Arjen Barel, directeur van Storytelling Centre in Amsterdam. Storytelling Centre wil bijdragen aan de ontwikkeling van storytelling en de aandacht ervoor. We hebben vooral twee pijlers. De artistieke, met daarin het Amsterdam Storytelling Festival, dat ik 12 jaar geleden heb opgericht. Vorig jaar heb ik de artistieke leiding overgedragen aan twee andere heren, Sahand Sahebdivani en Raphael Rodan, dus nu probeer ik op afstand te blijven. Maar we produceren ook voorstellingen, altijd gebaseerd op persoonlijke verhalen en vaak met een urgent onderwerp, zoals bi-cultureel zijn, leven in conflictgebieden en homo zijn in een vijandige samenleving en een vluchteling zijn. Mijn rol in deze voorstellingen is divers. Soms ben ik de regisseur en in andere gevallen ben ik de dramaturg of schrijver. En soms ben ik gewoon de producent, wat het makkelijkst is, maar niet noodzakelijkerwijs het meest interessant.

Aan de andere kant hebben we te maken met toegepaste storytelling. Storytelling als methode, voor persoonlijke groei en sociale impact. Ik zou daar een aparte inleiding over kunnen geven, want er is een wereld te ontdekken en te ervaren op dit gebied, maar daar zal ik me hiervan onthouden. Ook omdat ik daar net een boek over heb geschreven. Belangrijk is dat deze toepassing van storytelling nooit ver weg is in mijn artistieke werk, net zoals het artistieke werk altijd invloed heeft op mijn (of beter: ons) toegepaste werk. Deze inleiding is daar misschien wel het beste voorbeeld van.

Genoeg over mezelf, laat me jullie meenemen op een reis.

Een reis, zie jullie denken? Is dat niet de basis van elk goed verteld verhaal? Natuurlijk is dat zo. We kennen allemaal Joseph Campbell, die de wereld veranderde met zijn boek The Hero with the Thousand Faces. Welnu, hij heeft de wereld niet veranderd, hij heeft alleen een aantal dingen geanalyseerd en opgeschreven die we al eeuwenlang wisten en gebruikten, vanaf het moment dat we onze stem gingen gebruiken om te communiceren.

In dat opzicht zullen de dingen die ik hier met jullie zal delen de wereld ook niet veranderen, ik hoop alleen dat ze een ander licht zullen werpen op sommige dingen die we al weten.

Ter herinnering, Joseph Campbell beschrijft de reis van een held in zeventien etappes, verdeeld in drie hoofdfasen:

  1. vertrek
  2. initiatie
  3. terugkeer

In het vertrekdeel van het verhaal leeft de held of hoofdpersoon in de gewone wereld en krijgt hij een oproep om op avontuur te gaan. De held is terughoudend om de oproep te volgen, maar wordt geholpen door een mentorfiguur

Het initiatiedeel begint met de held die vervolgens de drempel oversteekt naar de onbekende of “bijzondere wereld”, waar hij, alleen of met behulp van helpers, voor taken of beproevingen komt te staan.

De held bereikt uiteindelijk “de binnenste grot” ofwel de centrale crisis van zijn avontuur, waar hij “de beproeving” moet ondergaan waar hij het belangrijkste obstakel of de vijand overwint, “apotheose” ondergaat en zijn beloning (een schat of “elixer“) krijgt.

De held moet dan terugkeren naar de gewone wereld met zijn beloning. Hij kan echter worden achtervolgd door de bewakers van de bijzondere wereld, of hij kan zelf terughoudend zijn om terug te keren. Uiteindelijk wordt hij gered of gedwongen om terug te keren door tussenkomst van buitenaf.

In de sectie terugkeer gaat de held opnieuw over de drempel tussen de werelden en keert terug naar de gewone wereld met de schat of het elixer die hij heeft verworven en die hij nu mag gebruiken ten voordele van zijn medemens. De held zelf wordt getransformeerd door het avontuur en krijgt wijsheid of spirituele kracht over beide werelden.

Verhalen zijn er om kennis en wijsheid over te brengen en het feit dat je een reis ervaart terwijl je een verhaal vertelt en luistert is daar een essentieel onderdeel van. Kijk maar eens naar de oude epossen, sagen en sprookjes die ons erfgoed maar ook onze wortels verklaren, zowel wat betreft identiteit als emoties. De reis van Roodkapje legt bijvoorbeeld onze kinderen nog steeds uit dat ze moeten gehoorzamen aan wat hun ouders zeggen dat ze moeten doen (en nog veel meer, maar dat is een ander verhaal). Maar dit is een heel plat en eendimensionaal inzicht in vergelijking met alle grote verhalen die eeuwenlang overleefd hebben en die tot op de dag van vandaag worden gedeeld.

Neem de Odyssee. Misschien bekend bij jullie allemaal, maar ik zal het snel opfrissen.

Tien jaar zijn verstreken sinds de val van Troje, en de Griekse held Odysseus is nog steeds niet teruggekeerd naar zijn koninkrijk in Ithaka. Een grote en luidruchtige groep vrijers die het paleis van Odysseus hebben overspoeld en zijn land hebben geplunderd, blijven zijn vrouw, Penelope, het hof maken. Ze is trouw gebleven aan Odysseus.

Prins Telemachus, de zoon van Odysseus, wil ze er wanhopig uit gooien, maar heeft niet het vertrouwen of de ervaring om ze te bestrijden. Een van de vrijers, Antinous, is van plan om de jonge prins te vermoorden, waardoor de enige weerstand tegen hun heerschappij over het paleis wegvalt. Dus, de scène is geschetst, we kunnen bijna de reis beginnen…

De vrijers weten echter niet dat Odysseus nog leeft. De mooie nimf Calypso, bezeten door de liefde voor hem, heeft hem gevangengezet op haar eiland. Hij verlangt ernaar om terug te keren naar zijn vrouw en zoon, maar hij heeft geen schip of bemanning om hem te helpen ontsnappen. Oké, niet meteen de gewone wereld, maar een situatie die er al een tijdje is. Tijd om de oproep voor te bereiden: Terwijl de goden en godinnen van de berg Olympus debatteren over de toekomst van Odysseus, besluit Pallas Athene, Odysseus’ grootste aanhanger onder de goden, Telemachus te helpen. Vermomd als een vriend van de grootvader van de prins, Laertes, overtuigt ze de prins om een vergadering bijeen te roepen waarin hij de vrijers verwijten maakt. Als echte reisleider bereidt Athene hem ook voor op een grote reis naar Pylos en Sparta, waar de koningen Nestor en Menelaos, de metgezellen van Odysseus tijdens de oorlog, hem laten weten dat Odysseus leeft en gevangen zit op het eiland van Calypso. Telemachus maakt plannen om naar huis terug te keren, terwijl, terug in Ithaca, Antinous en de andere vrijers een hinderlaag voorbereiden om hem te doden als hij de haven bereikt.

Op de berg Olympus stuurt Zeus Hermes om Odysseus te redden van Calypso. Hermes haalt Calypso over om Odysseus een schip te laten bouwen en te laten vertrekken. Dus, we hebben het vertrek en de mentor. Laten we over de drempel gaan naar de onbekende of “bijzondere wereld”, om daar de taken of beproevingen onder ogen te zien. En inderdaad: De held met heimwee vaart uit, maar als Poseidon, de god van de zee, hem naar huis ziet varen, stuurt hij een storm om het schip van Odysseus te vernielen. Poseidon koestert een bittere wrok tegen Odysseus sinds de held zijn zoon, de Cyclops Polyphemus, eerder op zijn reizen verblindde. Maar gelukkig is er een andere mentor, die we kennen van eerder in het verhaal: Athene komt tussenbeide om Odysseus te redden van de toorn van Poseidon en de hij landt in Scheria, de thuisbasis van de Faiaken. Nausicaa, de Faiakische prinses, toont hem het koninklijk paleis en Odysseus ontvangt een warm welkom van de koning en de koningin. Als hij zich identificeert als Odysseus, zijn zijn gastheren, die gehoord hebben van zijn heldendaden in Troje, sprakeloos. Ze beloven hem een veilige doorgang naar Ithaka te geven, maar eerst smeken ze om het verhaal van zijn avonturen te horen.

Dan komt Homerus – die niet zonder reden een van onze grootste schrijvers is – met een literaire interventie, de flashback, die ons naar een ander moment van vertrek en inwijding leidt, ruimte latend voor vele andere beproevingen en opdrachten, maar deze keer alleen vertelt door onze held.

Odysseus brengt de nacht door met het beschrijven van de fantastische keten van gebeurtenissen in de aanloop naar zijn aankomst op Calypso’s eiland. Hij vertelt over zijn reis naar het Land van de Lotuseters, zijn strijd met Polyphemus de Cycloop, zijn liefdesrelatie met de heksengodin Circe, zijn verleiding door de dodelijke Sirenes, zijn reis naar Hades om de profeet Tiresias te raadplegen en zijn gevecht met het zeemonster Scylla.

Als hij klaar is met zijn verhaal, brengen de Faiaken

Odysseus terug naar Ithaka, waar hij de hut van zijn trouwe varkenshoeder, Eumaeus, opzoekt. Hoewel Athena Odysseus als bedelaar heeft vermomd, ontvangt Eumaeus hem van harte in de hut en voedt hem. Hij ontmoet al snel Telemachus, die ondanks de hinderlaag van de vrijers is heelhuids teruggekeerd uit Pylos en Sparta, en hij onthult hem zijn ware identiteit. Odysseus en Telemachus bedenken een plan om de vrijers af te slachten en de controle over Ithaka terug te krijgen.

Als Odysseus de volgende dag in het paleis aankomt, nog steeds vermomd als bedelaar, verdraagt hij misbruik en beledigingen van de vrijers. Ja! De binnenste grot is bereikt en hij staat oog in oog met de belangrijkste vijand om te verslaan! De enige persoon die hem herkent, is zijn oude verpleegster, Eurycleia, maar ze zweert zijn geheim niet te onthullen zodat we een andere mentor hebben. Penelope is geïnteresseerd in deze vreemde bedelaar en vermoedt dat hij misschien haar lang verloren man is. Penelope organiseert de volgende dag zelf een boogschutterswedstrijd en belooft elke man te trouwen die de grote boog van Odysseus kan spannen en een pijl kan afvuren door een rij van twaalf schietschijven – een prestatie die alleen Odysseus ooit heeft kunnen volbrengen. Als de wedstrijd is begonnen, probeert elke vrijer de boog te spannen maar zonder succes. Odysseus stapt op de boog af, neemt ‘m ter hand en vuurt met weinig moeite een pijl door alle twaalf de schietschiven. Dan richt hij de boog op de vrijers. Hij en Telemachus, bijgestaan door een paar trouwe dienaren, vermoorden ze allemaal.

Odysseus openbaart zich aan het hele paleis en herenigt zich met zijn liefhebbende Penelope. De beloning is er ook. Maar we zijn nog niet klaar: hij reist naar de buitengebieden van Ithaka om zijn ouder wordende vader, Laertes, te zien. Ze worden aangevallen door de wraakzuchtige familieleden van de dode vrijers, maar Laertes, die door de terugkeer van zijn zoon nieuw leven wordt ingeblazen, vermoordt met succes de vader van Antinous en maakt een einde aan de aanval. Zeus stuurt Athene om de vrede te herstellen. Met zijn macht veiliggesteld en zijn familie herenigd, komt er een einde aan Odysseus’ lange lijdensweg.

Een verhaal over thuiskomen, het vinden van de plek waar identiteit en het gevoel van thuis-voelen samenkomen. De Odyssee neemt ons mee op een reis om de ware waarde van vertrouwen, dapperheid, vriendschap en sociale veiligheid te ontdekken. Rondom één held. Enkele eeuwen nadat dit epische verhaal is opgeschreven, houden we nog steeds van Odysseus en bewonderen we zijn moedige en heldhaftige daden. We luisteren nog steeds graag naar zijn reis!

Maar de Odyssee is niet het enige verhaal waar we van houden. De Finnen delen nog steeds graag de Kalevala, de heldhaftige reis van Vainomainen en zijn vrienden, op zoek naar de Sampo, wat dat ook moge zijn. Het is een complexe zoektocht met veel tegenstanders en anti-krachten zoals Joukahainen, Louhi, maar ook met helpers zoals Ilmarinen en Lemminkäinen. En de Engelsen aanbidden hun koning Arthur vanwege zijn zoektocht naar de Heilige Graal, samen met zijn helpers, de ridders van de ronde tafel. Ik zal al deze verhalen niet delen, omdat de tijd daarvoor ontbreekt. Maar ook omdat ik me langzaamaan wil focussen op de verhalen van vandaag.

We delen de verhalen van hedendaagse helden net zo graag en op dezelfde manier. Zoals Michelle Obama doet in een toespraak om haar man herkozen te krijgen, in 2012. Ze verbeeldt de reis van Barak Obama met veel details. Ik citeer:

Zaterdags bij voetbalwedstrijden, zondag bij oma thuis en een avondje uit was of een diner of een film, want als uitgeputte moeder kon ik niet allebei…

Maar zelfs in die tijd was het alsof Barack me oppikte in een auto die zo verroest was dat je de stoep kon zien door de gaten in de deur. Hij was de man wiens meest trotse bezit een koffietafel was die hij bij een afvalcontainer vond.

We waren zo jong, zo verliefd en zo diep in de schulden…

Wow, deze mensen moesten veel overwinnen en gaven niet op! Of het nu allemaal waar is, het verhaal doet zijn werk. De reis bewijst dat Obama veel moest overwinnen: hij was arm, hij was uitgeput, hij was bescheiden en bovenal heeft hij ervaren wat velen van ons hebben meegemaakt. Na het zien van deze toespraak, die ik iedereen kan aanbevelen (ook omdat het leuk is om te herinneren dat er momenten waren dat Amerikaanse first ladies verstandige dingen zeiden en bovendien omdat ze een groot verteller is), ben je ervan overtuigd dat Obama de held is die het land moet leiden. En dat deed hij nog vier jaar lang.

Natuurlijk weet ik dat de reis die Michelle Obama deelt geconstrueerd is, op een goede manier, maar dat geldt ook voor al de epische verhalen. We weten niet hoe lang Homerus aan de Odyssee heeft gewerkt, we weten niet eens of hij het was. En de Kalevala is opgeschreven door de Finse dokter Elias Lönnrot. In 1835, en waarschijnlijk niet van de ene op de andere dag. Gebaseerd op mondelinge overdracht, maar we zijn verhalenvertellers genoeg om te weten dat we allemaal slim genoeg zijn om verhalen zodanig te construeren dat ze werken. Ik denk dat het niet anders was in het middeleeuwse Finland.

En sommigen van jullie hebben misschien Bohemian Rhapsody gezien, het epos over het leven van Freddy Mercury. Eén grote narratieve constructie, gebaseerd op ware feiten, maar ver verwijderd van wat er echt gebeurd is. Een goed geconstrueerde reis over een held met zijn goede en slechte kanten in de zoektocht naar geluk, zijn Sampo of Heilige Graal. We smullen ervan.

Maar we hechten niet altijd dezelfde waarde aan heroïsche reizen. Integendeel.

Vijf jaar geleden begon Europa te beseffen dat het te maken had met een enorme vluchtelingenstroom. We hadden het ons eerder kunnen realiseren, want veel mensen zijn al jaren eerder gemigreerd. Maar om een of andere reden wilden we de ware omvang ervan niet zien. Tot in 2015, toen de vluchtelingenstroom zo groot werd dat we er niet meer omheen konden. Plotseling zagen we onze televisieschermen gevuld met beelden van mensen in kleine oranje rubberen bootjes, drijvend in de Middellandse Zee. En waren we getuige van groepen mensen die dwars door ons continent liepen, vaak op weg naar Duitsland, soms naar Zweden en Nederland.

Honderdduizend mensen, eerst aanwezig op onze televisieschermen en later ook in onze wijken. Wat is hun verhaal?

Eerlijk gezegd hebben ze het perfecte verhaal, want hun reis volgt vaak helemaal de verhalende structuur van Campbell. Als jullie mij toestaan, gebruik ik opnieuw de vereenvoudigde versie van zijn Hero’s Journey om dat te laten zien. Ik herinner jullie aan de drie hoofdfasen die ik eerder heb genoemd:

  1. vertrek
  2. initiatie
  3. terugkeer

Het vertrek. De vluchteling, in deze fase nog niet met het label vluchteling, leeft een normaal leven in een gewone wereld. Soms zelfs een gelukkig leven, afhankelijk van het land van herkomst. En hoewel ik de machthebbers niet overal de schuld van wil geven, zijn zij het vaak die een oorlog beginnen of een hongersnood of ander leed veroorzaken. Dit is de oproep om op avontuur te gaan, maar meestal is het helemaal niet avontuurlijk. ‘De dringende oproep om weg te rennen om te overleven’ zou een betere omschrijving zijn. En bijna geen enkele man of vrouw is direct bereid om de oproep te volgen, want het is niet gemakkelijk om je woonplaats, je familie en je vrienden achter te laten. Aan de andere kant zullen veel mensen de toekomstige vluchteling adviseren om de penibele situatie te verlaten en de zoektocht naar een betere plek te beginnen. Dat zijn de mentoren. Het komt erop neer dat de vluchteling zijn reis begint, waarbij hij de drempel naar het onbekende overgaat als een echte held die niet weet waar de reis hem naartoe zal leiden.

De vluchteling, die nu deze officiële status heeft, bevindt zich dus in het beginstadium, waarin hij alleen of met de hulp van helpers voor taken of beproevingen komt te staan. Dit is een gemakkelijke: we kennen ze allemaal dankzij de uitgebreide media-aandacht tijdens de vluchtelingencrisis.

Eerst moet de zee worden bereikt, dan moet er een boot worden geregeld. Natuurlijk kunnen ze de steun van helpers gebruiken. Maar de enige helpers in de vluchtelingenwereld zijn vaak de mensensmokkelaars die veel geld vragen voor hun diensten. Dus misschien zijn zij vermomde bedreigingen. Hoe dan ook, de zee moet worden overgestoken en wat als je boot lek is? Het bereiken van het continent is geen zekerheid. En als je boot ten onder gaat kun je alleen maar hopen op de hulp van echte supporters, vrijwilligers die zich echt bekommeren om het welzijn van anderen. Zoals de vele vrijwilligers in de kampen waar de vluchteling zijn eerste toevluchtsoord vindt. En hopelijk wat eten, drinken en een beetje menselijkheid.

Maar dit is niet het einde van zijn reis. Er moeten nog veel meer uitdagingen worden aangegaan; er moet nog veel meer strijd worden geleverd. Grenscontroles, pesten, geweld.

En dan komt de vluchteling aan op zijn eindbestemming, het nieuwe thuis, voor zover de nieuwe plek een nieuw thuis kan worden. Is het einddoel bereikt? Is het geluk hersteld? Is de Sampo of de Heilige Graal gevonden?

Helemaal niet. Met de aankomst in een nieuw land is de vluchteling “de binnenste grot” of de centrale crisis van zijn of haar avontuur binnengegaan. Hij of zij wordt in een AZC geplaatst en moet bewijzen dat hij een echte vluchteling is om een verblijfsvergunning te krijgen. Het is een tijd van wachten, wachten en wachten. Een tijd van frustratie, boosheid en vaak teleurstelling. Mensen voelen zich afhankelijk en soms zelfs afgewezen. Als je naar de verhalen van vluchtelingen luistert, en ik heb dat regelmatig gedaan, zal je geschokt zijn over wat een verblijf in een AZC met mensen kan doen.

Maar er is de beloning! Het elixer! De Sampo en de Heilige Graal in één: de status! De verblijfsvergunning! De vluchteling mag blijven!

En met deze beloning kan de vluchteling terugkeren naar zijn of haar gewone leven. Oké, in een nieuw land, maar het geluk is weer om de hoek, althans dat is wat we veronderstellen. De held zelf wordt getransformeerd door het avontuur en krijgt wijsheid of spirituele kracht over beide werelden.

Ik herhaal, de held, de vluchteling, wordt getransformeerd door het avontuur en krijgt wijsheid of spirituele kracht over beide werelden. Zoals Odysseus, zoals Vainomainen, zoals Barak Obama.

Maar dat is niet het beeld dat we van de vluchteling schetsen. Mensen aan de rechterkant beschouwen vluchtelingen als de reden voor alles wat er misgaat. Ze stelen ‘onze’ banen, ze vallen onze vrouw lastig en brengen onze normen en waarden in gevaar. Links ziet de vluchtelingen vooral als slachtoffers van de wereld die zoveel mogelijk gesteund moeten worden. En de media? Vaak zijn ze gewoon op zoek naar het meest intrigerende, spannende of ontroerende beeld en richten ze zich op de uitersten. En dat is niet de epische vluchteling, de held die de beproevingen en schier onmogelijke opdrachten tegen kwam en uitvoerde. De held die zijn vijand versloeg om zijn doel te bereiken.

Wie is er oprecht geïnteresseerd in het echte verhaal van de vluchteling? Wie waardeert zijn of haar reis? Wie schat de wijsheid en de spirituele kracht over beide werelden die hij of zij heeft verworven op de juiste waarde? Wie aanbidt hem als een echte held? Net als alle andere helden uit oude en hedendaagse epische verhalen.

Bijna niemand…. is het trieste antwoord op deze vragen.

De vluchteling is niet onze held, net zomin als de kwetsbaren en de mensen in andere achtergestelde situaties. Ze passen niet in ons huidige wereldbeeld, waarin de held succesvol zou moeten zijn, ‘the best’ zoals de heer Trump zou zeggen.

Is dat de weg die we willen gaan? Of is het tijd om alle reizen te herwaarderen en als heldenreizen te waarderen?

Jullie zijn verhalenvertellers. Wat betekent dat? Dat je verhalen vertelt. Maar zoals ik al eerder heb gezegd, doen vele anderen dat ook. De speechschrijvers van Michelle Obama, de scenarioschrijvers van Bohemian Rapsody. Homerus en dr. Lönnrot uit Finland.

Schrijven jullie speeches? Of filmscripts? Misschien, maar jullie zijn in de eerste plaats verhalenvertellers. Het is niet alleen jullie verantwoordelijkheid om verhalen te vertellen, het is ook jullie verantwoordelijkheid om verhalen te delen. Het verschil tussen de twee is misschien gering, maar het is meer dan een semantisch verschil. Het vertellen van een verhaal kan beperkt blijven tot het zenden. Dat is uiteindelijk wat Michelle Obama met recht doet. Als je een verhaal deelt, ben je verplicht om ook te ontvangen en te luisteren naar wat er echt aan de hand is. Het doorbreken van de geconstrueerde werkelijkheid die ons omringt en die ons blijkbaar zo bevalt. Om deze constructie een echt hart en ziel te geven.

Ik denk dat het onze verantwoordelijkheid is om al die prachtige verhalen, volksverhalen, mythen, sprookjes etc. te verbinden met het echte echte leven, in tegenstelling tot het geconstrueerde echte leven. Het niet negeren van wat er om je heen gebeurt en het waarderen van ieders verhaal en niet alleen datgene wat we tegenwoordig graag als heroïsch bestempelen. Volgens Campbell is een held slechts een hoofdpersoon. Laten we dat nooit vergeten.

Ik begon deze inleiding met de opmerking dat ik geen verhalenverteller ben. En nee, ik ben zeker geen verhalenverteller met de optreed kwaliteiten en ambities die jullie allemaal hebben. Maar net als iedereen ben ik een verhalenverteller. Hopelijk ben ik zoveel mogelijk een verhalendeler, want ik zie het als mijn verantwoordelijkheid om verhalen te verbinden met zielen en mensen ervan te overtuigen dat ware en authentieke verhalen een essentieel onderdeel zijn van ons DNA. Het delen van verhalen met elkaar – oude, nieuwe, literaire en persoonlijke – is de enige manier om sterkere, meer gelijke en respectvolle samenlevingen te creëren waarin iedereen een thuis kan vinden. En dat is net zo noodzakelijk als in de tijd van Odysseus.

Daarom doe ik wat ik doe en dat zal ik blijven doen.